استان همدان دارای ۱۶۴۰ گونه گیاهی است که ۳۱۵ گونه آن ارزش دارویی دارد، یکی از مهمترین این گیاهان مفراح با نام علمی پونه‌سای مواج است که به مفرح هم مشهور است. این گیاه تنها جایی که در جهان به صوت طبیعی و خودرو رشد می‌کند، همدان و دامنه‌های الوند است.

این گیاه کمیاب دارای مصارف دارویی، غذایی و بهداشتی مختلفی است که علاوه بر مصارف سـنتی پتانسـیل بـالایی در کاربردهـای مـدرن دارد. سازمان محیط زیست مفراح را به عنوان نماد گیاهی استان همدان معرفی کرده است.

ویژگی‌های گیاهشناسی

مفراح گیاهی چند ساله و از خانواده نعناییان است که ساقه‌های متعددی دارد که در اغلب مواقع ارتفاع آنها بین ۲۰ تا ۴۰ سانتیمتر است و به ندرت ممکن است تا ارتفاع ۶۰ سانتیمتر هم برسد. این گیاه دارای برگ‌های تخم‌مرغی شکل است که در برگ‌های قاعده‌ای به صورت فلسی-غشایی و در برگ‌های ساقه‌ای به صورت دم‌برگ‌دار هستند. سطح تمام برگ‌ها و ساقه‌های مفراح پوشیده از کرک‌های سفید رنگ است.

خواص دارویی

مفراح خواص دارویی مختلفی دارد که از جمله آن می‌توان به و مسکن و آرام‌بخش بودن آن خاصیت ضد نفخ، ضد میکروب، ضد قارچ و ضد باکتریایی‌اش اشاره کرد به خاطر این خواص از این گیاه برای رفع عفونت‌های تنفسی و گوارشی و بیماری‌های رماتیسمی و مفاصل استفاده می‌کنند.  همچنین این گیاه با توجه به عطر خوش و خواص متعدد دارویی مفراح مردم استان همدان از این گیاه به عنوان چاشنی و طعم‌دهنده در دوغ و ماست و سالاد و… استفاده می‌کنند. مفراح عطر و بویی شبیه کاکوتی یا به قول همدانیها آزربه دارد، اما خواص آن متفاوت از آزربه و شبیه اکالیپتوس گیاه بومی استرالیا است.

مردم همدان در گذشته به خواص ضد التهابی و ضد باکتریایی این گیاه پی برده بودند و از آن برای درمان نفخ روده و التهاب معده استفاده می‌کردند. در برخی از مناطق استان هم از مفراح روغن می‌گرفتند و برای درمان زانو درد استفاده می‌کردند. یکی دیگر از کاربرهای این گیاه استفاده از آن برای درمان شوره سر است.

همدانیها از مفراح به عنوان یک دمنوش مطبوع و مفرح استفاده می‌کردند.

برای درست کردن دمنوش مفراح یک قاشق غذاخوری از سرشاخه گیاه را خرد  و داخل یک لیوان آب در حال جوش در قوری ریخت بعد از ده الی پانزده دقیقه دمنوش آماده نوشیدن است.

بهترین زمان برای استفاده مفراح و استفاده از خواص دارویی آن دو الی دو ساعت و نیم بعد از وعده‌های غذایی است و مصرف آن هیچ منعی یرای سنین بالاتر از دو سال ندارد.

نکاتی درباره حفاظت از مفراح

مفراح گیاه کمیاب و باارزشی است که تنها زیستگاه آن همدان و دامنه های الوند است، حفاظت و مراقبت از این گیاه به عنوان یک ذخیره ژنتیکی ارزشمند اهمیت فراوانی دارد چرا که با انقراض مفراح این گیاه برای همیشه از چرخه گیاهان دارویی جهان حذف خواهد شد. مهمترین وظایفی که هر کدام از ما برای حفاظت از این گیاه با ارزش داریم این است که مفراح را از طبیعت جدا و آن را لگدمال و پاکوب و از ریشه نکنیم چرا که فقط سرشاخه‌های این گیاه استفاده دارویی و خوراکی دارد و  پایمال کردن و از ریشه درآوردن آن باعث انقراضش خواهد شد.

برای جلوگیری از آسیب به مفراح، باید به کسانی که از آن بهره‌برداری و استفاده می‌کنند  گفت که موقع جمع‌آوری سرشاخه‌های گیاه از قیچی و ابزار استفاده ‌کنند. بهترین کار برای جلوگیری از انقراص مفراح این است که به جای کندن گیاه از زیستگاه خود بذر آن را جمع‌آوری و کشت کنید و یا آن را از مراکز کشت شده تهیه کنید. با این کار در عین محافظت از گیاه از خواص متعدد دارویی و غذایی آن استفاده می‌کنید.

با رعایت این نکات ساده هر کدام از ما می‌توانیم سهمی در حفاظت این گونه ارزشمند ژنتیکی داشته باشیم چرا که با اسـتفاده روزافـزون از ایـن گیـاه و برداشت بی رویه آن از رویشگاه‌های اصـلی مفراح را در معرض انقراض قرار داده است.