به گزارش پایگاه خبری مغرب، همدان به عنوان یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران دارای آثار فراوانی از دوران پیش از اسلام و اسلامی بوده که متاسفانه تعدادی زیادی از آنها در گذر زمان از بین رفته‌اند، اما خوشبختانه شماری از این آثار از تخریب و ویرانی نجات یافته‌اند که امروز زینت‌بخش این شهر تاریخی هستند. یکی از این آثار قدیمی «برج قربان» است.
موقعیت مکانی و وجه تسمیه
از سمت خیابان طالقانی به بلوار ۱۵ فروردین، پس از طی حدود ۶۰ متر تابلویی به چشم می‌خورد که شما را به سمت «برج قربان» هدایت می‌کند. بعد از ورود به داخل کوچه و طی تقریبا ۱۰۰ متر به دیوارهایی آجری می‌رسید که با نرده‌های فلزی محافظت شده‌اند، چند متر مانده به انتهای دیوار دری فلزی مشاهده می‌شود که شما را به محوطه‌ای سنگفرش و باغچه‌ای مزین به گل و گیاه و چند درخت هدایت می‌کند. چند قدم جلوتر بنایی آجری با معماری ساده و گنبدی هرمی خودنمایی می‌کند، معروف به «برج قربان».
درباره وجه تسمیه این اثر تاریخی و اینکه چرا به این نام شهره است نظرات مختلفی وجود دارد، عده‌ای معتقدند در فتنه افغان، شخصی به نام «قربان» از این بنا به عنوان سنگر مقابله با افغان‌ها استفاده می‌کرده. عده‌ای دیگر می‌گویند اهالی همدان در روزهای مشخصی داخل برج شتر قربانی می‌کردند، به این جهت این بنا «برج قربان» نامیده شده و برخی نیز عنوان می‌کنند نام معمار یا مرمت‌گر برج «قربان» بوده است.
«برج قربان» در گذشته جزیی از یک مجموعه بزرگ شامل مدرسه، مسجد، کتابخانه، خانقاه و… بوده که امروزه تنها بنای باقیمانده این مجموعه این برج آجری است که تا چند وقت پیش، در داخل بافت قدیمی و شرقی شهر قرار داشت و قسمتی از آن هم در داخل منازل مسکونی مجاور برج قرار گرفته بود، این موضوع باعث صدمات زیادی به این اثر تاریخی شده بود که بعدها میراث فرهنگی با خرید منازل اطراف برج و آزادسازی فضا، آن را مرمت و محوطه‌سازی کرد.
معماری و تزئینات خارجی بنا
در بازدید از «برج قربان» اولین چیزی که جلب توجه می‌کند بنای دوازده ضلعی آن با ارتفاعی حدود ۱۶ متر است. نمای بیرونی برج از دو قسمت بدنه و گنبد تشکیل شده، گنبد آن از نوع گنبدهای دوپوش مخروطی است. سرتاسر ازاره قسمت بیرونی بنا تا ارتفاع ۵۰ سانتیمتری از سنگ‌های تراش‌دار مکعبی ساخته شده و بدنه آجری بر روی این پی سنگی قرار گرفته است. در داخل یکی از اضلاع دوازده‌گانه و در ضلع شرقی بنا درب وروی آن با ارتفاعی حدود دو متر قرار دارد. در قسمت بالایی برج چهار دریچه مشبک آجری داخل چهار طاق نما به صورت قرینه تعبیه شده که روشنایی داخل برج را تأمین می‌کنند. قسمت بیرونی بنا بسیار ساده و فاقد هرگونه تزئین است.
معماری و تزئینات داخلی بنا
قسمت داخلی بنا مانند قسمت بیرونی آن دوازده ضلعی است که در هر ضلع طاق‌نمایی با قوس جناغی قرار دارد، این طاق‌نماهای آجری ساده در قسمت فوقانی به وسیله ۲۴ طاق‌نمای کوچک به پوسته داخل گنبد متصل شده‌اند. دریچه‌های مشبک برج در قسمت داخلی درون قاب‌های چوبی ساده‌ای قرار گرفته‌اند. بدنه داخلی برج همانند قسمت بیرونی آن آجرکاری ساده بدون هیچ تزئینی است. کف آن هم در سال‌های اخیر با آجر مرمت و کف‌سازی شده. در این قسمت و بر روی طاق سرداب سنگ قبری وجود دارد با کتیبه‌ای بر روی آن که قدیمی‌ترین و تنها کتیبه تاریخی موجود در این بناست، بر روی کتیبه این عبارات نوشته شده است: «یا غفارالذنوب- هذا قبر المرحوم المغفور الواصل الی رحمهالله تعالی محمد فی شهر ذیحجه‌الحرام غفرله سنه ۱۰۹۰» تاریخ این سنگ قبر احتمالا مربوط به سال ۱۰۹۰ ه.ق و متعلق به دوران صفوی است و ارتباطی با زمان ساخت بنا ندارد.
در طبقه زیرین برج سردابی قرار دارد که ورودی آن از سمت شمال غربی است با سقف ضربی و عاری از هر گونه تزئین.
مطالعات مختلفی که درباره این بنا صورت گرفته این برج را مدفن شیخ‌الاسلام حسن بن عطار حافظ ابوالعلاء همدانی یکی از مفاخر صاحب‌نام دوران سلجوقی دانسته‌اند.
تاریخ بنا
از آنجا که «برج قربان» فاقد شناسنامه تاریخی و نام بانی است، بهترین راه برای پی بردن به تاریخ ساخت آن توجه به ویژگی‌های معماری بنا مانند نقشه، گنبد و نماست، با توجه به مشابهت آن با آثار باقیمانده از دوران ایلخانی، به احتمال زیاد ساختمان این برج هم یادگاری باقیمانده از این دوران است.
«برج قربان» ۲۸ خرداد ۱۳۵۴ در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران به ثبت رسیده است.
صبورا شهابی