آیین‌ها و سنت‌های نوروزی همدان

به گزارش پایگاه خبری مغرب، ایرانیان از دیرباز آغاز بهار و نوروز را جشن می‌گرفتند و در سراسر این سرزمین کهن با برگزاری مراسم‌ها و آیین‌های متعدد به پیشواز بهار می‌رفتند. در همدان نیز به عنوان یکی از شهرهای کهن ایران زمین همچون دیگر نقاط این سرزمین جشن‌ها و آیین‌های مختلفی برای استقبال از بهار اجرا می‌شد که یکی از آن‌ها نمایش‌ «کوسه برنشین» بود که همدانی‌ها به آن «کوسه‌گلین» و «کوسه‌گلدی» می‌گفتند. «کوسه‌گلین» همچون حاجی فیروز یکی از پیام‌آوران بهار و نوروز بود و تا همین اواخر این آیین نمایشی در همدان اجرا می‌شد.

از قدمت «کوسه‌گلین» اطلاع دقیقی در دست نیست اما تعدادی از پژوهشگران آیین‌های سنتی و نمایشی ایران پیشینه آن را مربوط به پیش از اسلام و دوران ساسانی می‌دانند.

نمایش «کوسه‌گلین» در نقاط مختلف به اشکال گوناگون اجرا می‌شده که در این گزارش به نمونه‌هایی از آن که در همدان متداول بوده و اجرا می‌شده نگاهی می‌اندازیم.

یکی از اشکال «کوسه برنشین» که در همدان متداول بود با دو بازیگر و یک نوازنده اجرا می‌شد. در این نوع از اجرای «کوسه‌گلین» نوازنده دهل علاوه بر نوازندگی کیسه‎ای بر دوش می‎گرفت و خوراکی و هدایایی را که مردم به آنها می‌دادند داخل کیسه می‌ریخت. نفر اول این نمایش مردی بود که پوستین برعکس بر تن می‌کرد و سر و صورتش را هم با پوستینی که قسمت چشم و دهان و بینی را در آن سوراخ کرده بود می‌پوشاند، ریسمانی به کمر می‌بست و چماقی به دست می‌گرفت و نقش کوسه را بازی می‌کرد.

نفر دوم نمایش کودکی ۱۰ الی ۱۲ ساله بود که او نیز همانند کوسه لباس می‌پوشید و جارو، زنگوله، پرهای درشت و وسایلی از این دست به خود آویزان می‌کرد. این گروه نمایشی در شهرها و روستاهای مختلف خانه به خانه و کوچه به کوچه می‌گشتند و آمدن بهار را نوید می‌دادند. اغلب مردم کوسه را خوش‌یمن و خوش قدم می‌دانستند و با روی خوش  از او و همراهانش استقبال می‌کردند. با ورود کوسه به هر خانه‌ نوازنده، دهل می‎نواخت و کوسه و بچه به دور خود می‌چرخیدند و با تقلید صدای چوپانی که در حال راندن گوسفندان است به رقص و پایکوبی و حرکات خنده‌دار می‌پرداختند. در پایان نمایش صاحبخانه لباس، پول یا خوراکی به عنوان تحفه به آنها می‌داد.

در شکلی دیگر از این مراسم، «کوسه‌گلین» جامه‌ای سرخ برتن و کلاه بوقی بر سر می‌کرد و با چهره‌ای سیاه و زنگوله‌ای به پا ترانه‌خوان و پایکوبان و دست افشان به در خانه‌ها می‌رفت و آمدن بهار را مژده می‌داد. مردم آمدن «کوسه گلین» را به فال نیک می‌گرفتند و با دادن هدایای مختلف از او استقبال می‌کردند.

در نوعی دیگر از این نمایش کوسه و کوسه زن در نقش زن و شوهری چوپان با ساز و دهل از روستاها به شهر می‌آمدند. در این شکل از «کوسه‌گلین» کوسه لباسی نمدی با منگلوله‌هایی آویزان بر تن می‌کرد و چوب بلند سر برجسته‌ای به نام «قورچنگ» در دست می‌گرفت. لباس زن کوسه هم نمدی بود و دامن کوتاه و پرچین و رنگارنگی از جنس چیت داشت که به آن «تنبان‌قری» یا «تومن قری»می‌گفتند.

کوسه و کوسه زن و نوازندگان با ساز و دهل وارد شهر می‌شدند و بچه‌ها شادی‌کنان به دنبال آنها راه می‌افتادند؛ آنها در خانه‌ها را می‌زدند و آوازهای شادی را فی‌البداهه می‌خواندند و آمدن نوروز را بشارت می‌دادند. کوسه و همراهان وارد خانه‌هایی می‌شدند که مردم درش را باز گذاشته بودند و در آنجا به رقص و پایکوبی و آوازخوانی می‌پرداختند. در انتهای نمایش صاحبخانه‌ بسته به استطاعت مالیش هدیه‌ای به آنها می‌داد.

در «حیدره» و «شورین» همدان نوع دیگر از نمایش «کوسه‌گلین» متداول بود به این صورت که کوسه در «حیدره» کلاهی بلند بر سر می‌گذاشت که تا سر شانه‌هایش می‌رسید و برای خودش ابرو و ریش مصنوعی می‌گذاشت و با دو شاخ از چوب جارو و بینی از جنس نمد خود را می‌آراست و به اجرای نمایش می‌پرداخت.

در «شورین» هم کوسه کلاهی نمدی بر سر می‌گذاشت و دور آن را با دستمالی می‌بست و در وسط کلاه دم روباهی قرار می‌داد و با جارو دو شاخ برای خودش درست می‌کرد.

در ملایر این آیین با نام «کوسه‌گلدی» اجرا می‌شد و در آن کوسه کلاهی بوقی بر سر می‌گذاشت که دمی به طول حدود نیم‌متر از آویزان بود. بر روی دم تعدادی زنگوله و پولک‌های رنگی می‌دوخت و یک زنگ به نوک آن آویزان می‌کرد و با این شمایل به اجرای نمایش می‌پرداخت.

در نوع دیگری از نمایش «کوسه‌گلین» که در اواخر زمستان در تعدادی از روستاهای استان همدان اجرا می‌شد، مردی دوره‌گرد با لباس‌های رنگی و گرم سوار بر الاغ‌  با نواختن دایره زنگی و آوازخوانی در کوچه‌های روستا می‌گشت و از گرما شکایت می‌کرد، مردم به شوخی به سمت او برف و یخ پرتاب می‌کردند و بازی آغاز می‌شد، بعد از اتمام بازی هر کسی با توجه به وسع خود هدایایی به او می‌داد.

شال‌اندازی

یکی دیگر از مراسم‌های سنتی نوروز در همدان «شال‌اندازی» بود که در بیشتر نقاط استان همدان اجرا می‌شد. مراسم «شال‌اندازی» بعد از جشن چهارشنبه‌سوری برگزار می‌شد. اجرای این آیین به این صورت بود که کودکان و جوانان شالی بر دست می‌گرفتند و به بالای پشت‌بام همسایگان و خویشان می‌رفتند، سپس از دریچه بام شال را داخل خانه‌ آویزان می‌کردند و با اشعار و جملاتی ساده از آنها تقاضای هدیه می‌کردند، صاحبخانه هم هدایای مختلفی مانند نخودچی و کشمش، پول، جوراب، تخم‌مرغ، آجیل و یا شیرینی درون شال می‌گذاشت و با تکان دادن آن به شال‌انداز می‌فهماند هدیه‌اش درون شال گذاشته شده و باید آن را به بالای پشت‌بام بکشد. امروزه این مراسم در تعدادی از روستاهای کبودرآهنگ و رزن همچنان برگزار می‌شود.

قاشق‌زنی

یکی دیگر از مراسم‌های نوروزی همدان «قاشق‌زنی» بود. در این مراسم اغلب افراد بزرگ و کوچک و زن و مرد با پوشاندن سر و صورت خود با ملافه یا چادر به صورت ناشناس به در خانه همسایگان و خویشان می‌رفتند و از آنها هدایایی دریافت می‌کردند. رسم بر این بود که افراد قاشق‌زن در طول مسیر با زدن قاشق بر روی کاسه یا دیگ سروصدا ایجاد ‌کنند و آمدنشان را به صاحبخانه خبر دهند تا هدیه‌ای برای آنها آماده کند. مردم به قاشق‌زن خردسال شکلات، شیرینی، تنقلات و اسباب بازی و به قاشق‌زن بزرگسال پول و آجیل می‌دادند.

صبورا شهابی