با دیدن این سردیس تنها چیزی که نظرم را جلب کرده این بود که چه جالب همدان هم مثل شیراز یک حافظ دارد اما شهرت آن حافظ کجا و آوازه این حافظ کجا؟
برایم جالب بود بدانم این حافظ همدانی کیست و چکار کرده که در میان مشاهیر همدان جای گرفته است پس شروع به تحقیق درباره او کردم که نتیجه مطالعاتم را با شما در میان می‌گذارم باشد که مقبول افتد.
ولادت و آغاز زندگانی
«ابوالعلاء حسن بن احمد بن حسن عطار» معروف به «حافظ ابوالعلاء» و «ابوالعلی حسن عطار» در سال ۴۸۸ هجری قمری در همدان متولد شد. در ۷ سالگی برای فراگیری علوم قرآنی به مکتب رفت و تا سال ۵۰۰ هجری نزد جمعی از علما و دانشمندان همدان به فرگیری قرائت و علم حدیث می‌پرداخت.
تحصیل و جایگاه علمی
ابوالعلاء در سال ۵۰۰ هجری قمری برای ادامه تحصیل راهی بغداد شد و سپس برای یادگیری بیشتر نزد علمای بزرگ زمان خود به واسط عراق، اصفهان و خراسان رفت.
ابوالعلاء برای تکمیل آموزش حدیث و قرائت بارها به بغداد بازگشت و سرانجام در سال ۵۴۸ هجری قمری برای همیشه بغداد را ترک و به زادگاهش برگشت. او در همدان کتابخانه‌ای پربار تأسیس کرد و در آنجا به تعلیم آموخته‌هایش در زمینه قرائت و حدیث پرداخت.
حافظ ابوالعلا انسانی دانشمند و بااخلاق بود که درباره فضائل اخلاقی و مراتب علمی و محبوبیت او بسیار سخن گفته‌اند، در متون مختلف از او با القاب قطب‌الدین، صدرالحفاظ، شیخ‌الاسلام و مهذب الائمه یاد شده و یاقوت حموی به نامه‌ی احترام‌آمیزی که خلیفه مقتفی (سی و یکمین خلیفه عباسی) برای ابوالعلا نوشته، اشاره کرده است.
حافظ ابوالعلا با وجود نفوذ زیادی که در صاحبان قدرت داشت، اما هرگز به آنها نزدیک نمی‌شد و هیچ کمک مالی از آنها قبول نمی‌کرد. این استاد حدیث و قرائت تدریس در خانه را به تدریس در مدرسه صاحبان زر و زور ترجیح می‌داد، مبادا زمانی زیردست آنان شود. او نیمی از روز را به تدریس حدیث و نیم دیگر را به تدریس قرآن و علم اختصاص می‌داد.
ابوالعلاء مورد احترام گروه‌های مختلف مردم همدان بود و هرگاه از جایی عبور می‌کرد، همه مردم حتی کودکان و یهودیان، به احترام او از جای برمی‌خاستند. هرکسی برای کمک و کار خیر نزد او می‌آمد، هرگز دست خالی برنمی‌گشت. دامنۀ محبوبیت ابوالعلا عطار همدانی و شهرت اخلاق نیک او تا فرسنگ‌ها دورتر از همدان می‌رسید به گونه‌ای که دوستدارانش درباره او اغراق می‌کردند و کرامت‌ها و خواب‌هایی خلاف واقع را به او نسبت می‌دادند. از جمله نویسندگان اهل سنّت، که در تمجید و تعریف از جایگاه علمی او بسیار مبالغه کرده‌اند و حکایت‌های فراوانی درباره صفات و فضیلت‌های اخلاقی ابوالعلاء نقل کرده‌اند.
کسانی که دربارۀ منزلت حافظ ابوالعلاء لب به سخن گشوده‌اند، همواره از او تجلیل کرده‌اند و مقامات اخلاقی و علمی او را ستوده‌اند.
اعتبار و محبوبیت ابوالعلا به حدی بود که اغلب شاگردان او که از میان پیروان مذاهب مختلف اسلامی بودند، ابوالعلاء حافظ را پیرو مذهب خود دانسته‌اند؛ از جمله ابوالعلاء رهاوی شاگرد حنبلی او و طبقات نویسان حنبلی او را در شمار پیروان مذهب خود آورده‌اند، منتجب‌الدین شاگرد امامی ابوالعلاء او را از پیروان امامیه دانسته و ابن شهر آشوب در کتاب مناقب خود او را جزو مصنفان اهل سنت آورده و منتجب‌الدین رازی از نویسندگان شیعه معاصر ابوالعلاء عطار، او را در شمار عالمان شیعه ذکر کرده است. خاقانی شروانی و موفق بن احمد مکی در ستایش جایگاه علمی ابوالعلاء شعر سروده‌اند، ابن‌جزری از این عالم بزرگ با عنوان «مقری سرزمینهای شرق اسلامی» یاد کرده و او را با «ابوعمرودانی» مقری نامدار مغرب مقایسه کرده و گستردگی روایت او را بیش از ابوعمرو دانسته است. با همه این تفاسیر قدر و منزلت این عالم بزرگ نه تنها بین اغلب ایرانیان، حتی در میان مردم همدان ناشناخته مانده است.
آثـار
ابوالعلاء دارای تألیفات بسیاری در زمینه حدیث و قرائت است که از آن جمله می‌توان به این آثار اشاره کرد:
«الادب فی حسان الحدیث»، «الاکتفاء»(در قرائت ابوعمرو ابن علاء)، «التمهید فی معرفه التجوید»، «دره التاج فی فوائد الحاج»، «زادالمسافر» (در ۵۰ جلد و جزو منابع ابن شهرآشوب در مقدمۀ مناقب)، «شرح ما اختلف فیه اصحاب ابی محمد یعقوب بن اسحاق»(دربارۀ قرائت یعقوب حضرمی از قاریان دهگانه)، «غایه الاختصار»(درباره قراء دهگانه)، «فتوی حول التنقیط و التشکیل فی‌القرآن»، «مهیج الاسرار فی معرفه اختلاف العدد فی الاخماس والاعشار»، «مولد امیرالمؤمنین علی (ع)» (روایتی مفصل دربارۀ ولادت حضرت علی (ع) از زبان پیامبر اکرم)، «الهادی فی معرفه المقاطع والمبادی فی رسم المصحف»(طبقات قراء)، «رساله‌ای در قرائت ابوحنیفه»، «الاربعین فی ذکر المهدی من آل محمد» (ابن ابی‌الرضا آن را روایت کرده و عزالدین محمد بن احمد دیلمی در قواعد عقائد آل محمد (ص) از آن اقتباس کرده است).
از کتاب «الانتصار فی معرفه قراء المدن والامصار»(بالغ بر ۲۰ جلد که در حمله مغول از بین رفته) و دیگر آثار ابوالعلاء فقط یک نام در کتب مختلف باقی مانده است.
وفات و پایان زندگانی
سرانجام ابوالعلاء عطار در ۱۹ جمادی الاول ۵۶۷ در سن ۷۹ سالگی در همدان چشم از جان فروبست و در مسجدی که به او منسوب بود به خاک سپرده شد، عده‌ای از محققان معتقدند او در سرداب برج قربان به خاک سپرده شده، اما درستی این دیدگاه هرگز به اثبات نرسید.
حمدالله مستوفی در «نزههالقلوب» مزار حافظ ابوالعلاء را در شمار مهم‌ترین آرامگاه‌های این شهر در کنار مقبره «باباطاهر» و «عین‌القضات همدانی» ذکر کرده است.
صبورا شهابی باهر